Попугайлар сөздерді түрлілікті түсінеді ма, оларды адамдың арқасынан қайталау кезінде?

Тоты құстар — жер бетіндегі ең таңғажайып жануарлардың бірі. Олар адам сөзін қайталап қана қоймай, жоғары деңгейдегі интеллект, үйренгіштік пен шығармашылық қабілеттерін де көрсете алады. Бірақ олар не айтып тұрғанын түсіне ме, әлде бұл жай ғана мағынасыз еліктеу ме?

Бұл сұрақ ғалымдарды да, тотықұс әуесқойларын да көптен бері қызықтырады. Тотылардың орынды пікір білдіргені, қалжыңдағаны, сұрақ қойғаны немесе оған жауап бергені туралы көптеген әңгімелер бар. Алайда мұндай жағдайлар сирек кездеседі және ғылыми тұрғыда дәлелдеуге қиын. Көбіне сөйлейтін тотықұстар тек жаттап алған сөздерін мағынасыз қайталайды.

Дегенмен соңғы онжылдықтарда кейбір тоты түрлерінің, әсіресе жаконың (Psittacus erithacus), символдық ойлауға қабілетті екенін және сөздер мен ұғымдардың мағынасын түсіне алатынын дәлелдейтін маңызды ғылыми еңбектер жарық көрді. Бұл жұмыстарды АҚШ-тағы профессор Айрин Пепперберг және оның әріптестері жүргізді. Олар жылдар бойы өз тотылары Алекс пен басқа жаколарды адам тіліне үйреткен.

Алекс ерекше дарынды тоты болды. Ол 100-ден астам сөзді айта алған және оларды әртүрлі заттарды, түстерді, пішіндерді, материалдарды және сандарды белгілеу үшін қолданған. Ол сондай-ақ заттардың қасиеттері туралы сұрақтарға жауап беріп, оларды салыстыра алған, тіпті өз қалауы мен эмоцияларын білдірген. Алекс 2007 жылы 31 жасында қайтыс болды, бірақ оның мұрасы Пепперберг пен шәкірттерінің еңбегінде жалғасуда.

Пепперберг тотыларды оқытуда «модель-бәсекелес әдісін» (model-rival method) қолданды. Бұл әдістің мәні — тоты екі адамның (мұғалім мен оқушының) қарым-қатынасын бақылайды. Олар құсқа әртүрлі заттарды көрсетіп, сәйкес сөздерді айтады. Мұғалім оқушыны дұрыс немесе қате қайталауына қарай мадақтайды не ескертеді. Осылайша тоты өзін оқушының бәсекелесі сезінеді және мұғалімнің мақтауына ұмтылады. Бұл оны оқуға ынталандырады.

Алайда тотыларды адам тіліне үйрету ойлағандай оңай іс емес. Ол шыдамдылықты, табандылықты және қанатты досқа деген сүйіспеншілікті талап етеді. Бұл жолда көмектесетін бірнеше әдіс пен кеңес бар.

Ең кең таралған әдістердің бірі — «жеке қарым-қатынас». Мұнда иесі тотымен жүйелі түрде сөйлесіп, оны белгілі бір сөздер мен сөйлемдерге үйретеді. Маңыздысы — тыныш, бөгде дыбыстарсыз орта құру. Тотының кез келген талпынысын, тіпті дәл болмаса да, мадақтап отыру қажет. Бұл әдіс көп уақытты талап етеді, бірақ өте нәтижелі және иесі мен құстың арасындағы байланысты нығайтады.

Тағы бір әдіс — диктофон арқылы үйрету. Яғни, иесінің дауысы жазылып, құсқа оның жоқ кезінде қойылады. Бұл уақытты үнемдеуге мүмкіндік береді. Бірақ бұл тәсілдің кемшіліктері бар: тоты жазбаға мән бермеуі немесе одан қорқуы мүмкін; иесінің эмоциясын сезінбейді; сұрақ қоя алмайды. Сондықтан оны бірінші әдіспен бірге қолданған дұрыс.

Үшінші әдіс — біз жоғарыда атап өткен модель-бәсекелес тәсілі. Дәл осы әдісті профессор Пепперберг Алекс атты әйгілі тотысына қолданған.

Қай әдісті таңдасаңыз да, есте сақтаңыз: тотыларды адам тіліне үйрету — бұл ойын-сауық қана емес, үлкен жауапкершілік

Алайда барлық тотылар бірдей дәрежеде үйренгіш емес. Бұған түрі, жынысы, жасы, күтім жағдайы, мінезі мен темпераменті әсер етеді. Ең «сөйлегіш» түрлерге жако, какаду, ара және амазондар жатады. Ал толқынтұмсықтар арасында еркектері жақсы сөйлейді, әсіресе жалғыз ұсталса. Қалай болғанда да, әр тотының ерекшелігін ескеру, дұрыс әдіс пен қарқын таңдау маңызды. Оны зорламау, қателіктері үшін жазаламау және оның тамақ, су, жарық, жылу мен мейірімге деген қажеттілігін ұмытпау керек.

Есте сақтаңыз: тоты — ойыншық немесе көңіл көтеру құралы емес, тірі жан. Егер сіз оған махаббат пен қамқорлық сыйласаңыз, ол да сізге жауап ретінде өз шешендігін сыйлайды.