Насекемелерге тыңдау қажет

«Ох, жаздың қызығы-ай! Сен болсаң да, ыстық, шаң, маса мен шыбын болмағанда ғой». Ақын дұрыс айтқан: жаз тамаша мезгіл, егер… Қойшы, сіздер білесіздер. Бірақ шыбын-шіркейлерді тек қана мазасыздығы мен зияндылығымен «атақты» деуге бола ма? Бәлкім, оларға мұқият қарау керек шығар? Олардың өмірінде бізді таңғалдыратын нәрселер бар екеніне сенімдіміз. Қане, бірге білейік.

Қызық нәрсе бірден басталады. Мысалы, жәндіктер біздің планетада 400 миллион жылдан астам бұрын пайда болғанын білесіз бе? Яғни, олар Жерді алғашқылардың бірі болып мекендеген тіршілік иелері – әрине, ғалымдарға сенсек. Сол уақыттан бері олар (жәндіктер, әрине, ғалымдар емес) кем дегенде бес ірі апаттан аман қалып, тіпті тираннозаврлардан да төзімді болып шықты, яғни жойылып кеткен жоқ, керісінше көбейе түсті.

«Жәндік» сөзінің мағынасы мен шығу тегі де қызық. Орыс тілінде бұл сөз XVIII ғасырда алғаш қолданыла бастаған. Ол латын тілінен аударылған, ал латынша атау гректің entomon (жәндік) сөзінен шыққан. Осыдан энтомология – жәндіктерді зерттейтін ғылым атауы да пайда болды. Белгілі тілші Н.М.Шанскийдің айтуынша, бұл сөз «кесу» мағынасындағы «секу» етістігінен шыққан (латынша seco сөзіне жақын), себебі жәндіктердің денесінде сызықтар мен буындар байқалады. Иә, біз қателескен жоқпыз: жәндік – «ұсақ буынаяқтылар, омыртқасыздар, әдетте алты аяқты» жануар.

Жер бетінде бұл тіршілік иелерінің түрлері мен формаларының саны шексіз, тіпті Антарктидада да кездеседі. Бұл – жануарлардың ең көп таралған класы: бір миллионнан астам жәндік түрі сипатталған және үнемі жаңа түрлері ашылып отырады. Википедия дерегіне сүйенсек, жәндіктердің жалпы саны 2 млн-нан 8 млн түрге дейін жетуі мүмкін. Бір ғана құмырсқаның түрлері құстардың түрлеріне жуықтайды. Айтпақшы, құмырсқалардың денесіне шаққанда миының көлемі әлемдегі ең үлкен болып саналады. Және де бұл еңбекқор жаратылыстар ешқашан ұйықтамайды екен.

Ең ұсақ жәндіктер – паразиттік шаншарлардың еркектері Dicopomorpha echmepterygis: олардың денесінің ұзындығы бар болғаны 0,139 мм. Ал ең ірі жәндік – таяқша Phobaeticus chani: Калимантан аралынан табылған бір дарасының ұзындығы 357 мм, аяқтарын қоса есептегенде – 567 мм. Яғни ең ірі жәндіктер ең ұсақ «туыстарынан» дене тұрқы бойынша бір жарым мың есе үлкен.

Жәндіктердің дене құрылысы да өте күрделі. Эволюция барысында 400 миллион жыл ішінде олардың ағзалары айтарлықтай өзгерген. Мысалы, басы кезінде бес бөлек сегменттен тұрған, кейін олар бірігіп біртұтас органға айналды. Егер кеудесін, құрсағын, қанатын, көздерін т.б. толық сипаттай бастасақ, бір айдар түгілі тұтас журнал да жетпес еді. Қорытынды біреу: энтомология – қиын әрі қызық ғылым. Онымен айналысатын ғалымдар да зерттейтін жаратылыстары сияқты ғажайып адамдар шығар. Әйтеуір, ойымыз бөлініп кетті. Қайтадан өз тақырыбымызға – шыбындарға оралайық.

Иә, шыбындар. Жәндіктер әлемінің ең мазасыз әрі күнделікті көршілеріміздің бірі.

Шынында да, шыбындар қай жерде де өмір сүре алады: тек бізбен бірге емес, адамның арнайы құралдарсыз баруы мүмкін емес жерлерде де. Мысалы, кейбір шыбындар Исландия, Америка, Жапония және Жаңа Зеландиядағы ыстық көздерде тіршілік етеді. Бұл «жылусүйгіш» шыбындардың дернәсілдері 55ºС температурада туып-өседі және сол ортада өзін жайлы сезінеді. Сондай-ақ тұзды топырақта, тіпті шикі мұнайлы көлдерде өмір сүретін шыбындар бар. Мұндай дернәсілдердің «аквалангтары» болады. Әрине, мұнай олардың ағзасына түседі, бірақ ыдырамай, еркін өтеді.

Шыбындардың қорек табуда ешқандай қиындық жоқ. Біріншіден, оларға аз ғана керек, екіншіден, бәрі жарайды – бал да, нәжіс те. Бірақ кейбір шыбындар тек пиязда немесе сәбізде ғана өмір сүреді. Ал пиофилидтер деп аталатын шыбындар ірімшіктің ішінде өсіп-өнуді ұнатады. Тіпті кейбіреулер ондай ірімшікті деликатес деп санайды. Ол – Сардиния аралында өндірілетін касу марцу ірімшігі. Бұл ерекше тағамды жасауға дәл осы шыбындардың дернәсілдері себепші болады. Олар кәдімгі шіріген ірімшіктің ішінде пайда болып, оны «өңдейді». Кейін өндірушілер оны тағам ретінде ұсынады. Бірақ Италияда бұл ірімшік тыйым салынған, себебі улану қаупі бар. Өйткені дернәсілдер адамның асқазанына түскен соң өлмей, көбейіп, асқазанның шырышты қабатын зақымдайды.

Ірімшік, ет, көкөніс, жеміс, жануарлар мен адамдардың қалдықтарынан басқа, шыбындар тірі ағзаларда да өмір сүре алады. Мысалы, олардың кейбірі шмельдердің немесе жұлдызқұрттардың ішінде мекендейді. Дернәсілдері кез келген тірі ағзада – құрттан бастап адамға дейін – паразит бола алады.

Бір шыбын түрі бақаның терісінің астына жұмыртқа салады. Дернәсілдер шыққан соң, бақаның басына кіріп, миын жей бастайды. Ал Солтүстік Америкада ет шыбыны адамға да дәл осылай зиян келтіруі мүмкін. Дәрігерге уақытында қаралмаса, жағдай бақадағыдай болады. Әрине, қасымыздағы шыбындар ондай қорқынышты емес, бірақ олар да қауіпті. Өйткені шыбынның бүкіл денесі кір-қоқыс жиналатын түктермен қапталған. Ол лас жерлерде жүріп, дастарқанға қонып, аяғын ысқылай бастайды… Яғни бәріміз білеміз: шыбын – ауру таратушы. Сондықтан тамақ ішер алдында қолды жуу және тағамды жәндіктер кіре алмайтын жерде сақтау қажет. Міне саған «жаздың қызығы»…

Енді осы буынаяқтылардың өмірінде бір жағымды нәрсе табуға тырысайық. Қызықтысы көп, әрине, бірақ жағымдысы – жоқтың қасы. Тіпті түс жоруларында да шыбын жамандықтың белгісі деп есептеледі. Бірақ біз шыбынды «пілге» айналдырмай, басқа жәндіктерге – мысалы, масаларға көшейік.

Иә, масалар. Олар да планетада өте көп, Антарктидадан басқа барлық жерде кездеседі. Шыбындар сияқты масалар да біздің сүйіспеншілігімізге ие емес. Таңғалатын ештеңе жоқ: олар безгек, сары безгек, денге сияқты қауіпті жұқпалы аурулардың тасымалдаушылары.

Біз оларды «шағады» дейміз. Шын мәнінде, масалардың ұрғашылары тістемейді, теріні ұзын әрі жіңішке ине тәрізді мүшелерімен тесіп, қан сорады. Қан оларға ұрпақ өсіру үшін қажет, себебі басқа қорек көздерінен қажетті заттарды ала алмайды. Ал еркек масалардың жақтары дамымаған, сондықтан олар тек гүл шырынын ішеді және адамға қауіп төндірмейді. Дегенмен оларсыз ұрпақ пайда болмайды. Масалардың шағылысуы әуеде болады, еркектері ұрғашылардың шығаратын дыбысына қарайды. Жас ұрғашылардың дыбысы басқа, сондықтан ересек ұрғашылар көбірек сұранысқа ие.

Масалардың ұрғашыларына ұрпақ өсіру үшін қан қажет, себебі басқа қорек көздерінен олар қажетті заттарды ала алмайды

Ұрғашы масаның өмірі бірнеше кезеңнен тұрады: құрбан іздеу, шабуыл, қанды қорыту, жұмыртқалардың жетілуі, содан соң су қоймасын тауып жұмыртқа салу. Ол өз салмағынан 5–7 есе көп қан сорады және 300–350 жұмыртқа тастай алады. Кейін қайтадан жаңа құрбан іздейді. Қызығы, ұрғашы масалар еркектерге қарағанда ұзақ өмір сүреді (бір айдан астам, ал еркектері бір-екі апта ғана). Бұл қан сорғыштар бізді мазаласа да, табиғатта өз рөлін атқарады.

Маса жұмыртқалары табиғатта өте төзімді: олар құрғақ әрі суық топырақта 2–3 жыл жата алады, ал жылы мен ылғал қайта оралғанда тіріледі. Жұмыртқалардан судағы дернәсілдер шығады, олар ауамен тыныс алады, сондықтан су бетіне көтеріледі. Дернәсіл төрт рет түлеп, қуыршаққа айналады. Бірнеше күннен кейін қуыршақтан ересек масалар ұшады да, шағылысуға серік іздейді. Табиғаттағы масалардың айналымы осылай жүреді. Сондықтан оларды толық жою мүмкін емес. Тіпті оларды мүлде жоймау керек деген пікір бар. Себебі олар жердің құнарлылығына әсер етеді және ондаған жануар мен құсқа қорек болады. Міне, жер бетіндегі тіршіліктің өзара байланысы осылай көрінеді.

Әрине, масалар мен шыбындардан басқа бізді қоршаған көптеген қызық жәндіктер бар. Бірақ олар жайлы әңгіме басқа уақытқа қалады.